In onze vorige bijdrage onderzochten we de concrete toepassingen van artificiële intelligentie (AI) binnen lokale besturen: van slimme chatbots tot voorspellende algoritmes voor onderhoud en burgerbevragingen. In dit afsluitende artikel schuiven we de technologie zelf wat opzij om dieper in te gaan op de ethische en juridische kaders die vandaag — en morgen — bepalend zijn voor de manier waarop lokale overheden met AI omgaan.
AI zonder ethiek? Geen optie voor de overheid
AI is geen neutrale technologie. Ze wordt ontwikkeld, getraind en ingezet op basis van menselijke keuzes, datasets en prioriteiten. Dat maakt AI kwetsbaar voor bias (vooringenomenheid), maar ook krachtig als instrument voor efficiëntie en dienstverlening. Juist daarom moeten lokale besturen aandacht hebben voor de ethische onderbouw van hun AI-gebruik.
De Europese Commissie wijst in haar Ethical Guidelines for Trustworthy AI (2019) op zeven basisprincipes, waaronder transparantie, menselijke controle, privacy en maatschappelijke meerwaarde. Deze principes zijn bijzonder relevant voor lokale besturen, die het dichtst bij de burger staan. Transparantie bijvoorbeeld: burgers moeten weten wanneer ze met een AI-systeem te maken hebben — en hoe beslissingen tot stand komen. Ook menselijke controle blijft essentieel: AI mag nooit een volledig autonome beslisser worden in processen die rechtsgevolgen hebben.
Wat lokale besturen móéten weten over de Europese AI-wetgeving
Op wetgevend vlak positioneert de Europese Unie zich met de AI Act, een verordening die AI-systemen classificeert op basis van risico’s: van ‘onaanvaardbaar’ tot ‘minimaal’. Voor lokale besturen zijn vooral de hoog-risico toepassingen relevant, zoals systemen die worden ingezet in sociale dienstverlening, mobiliteit of HR. Deze vallen onder strikte verplichtingen: transparantie, risicobeheer, gegevenskwaliteit, menselijke tussenkomst en documentatie.
Hoewel veel AI-gebruik binnen steden en gemeenten zich voorlopig in de laag- of middel-risicocategorie bevindt, is het belangrijk om proactief te handelen. Elke AI-toepassing vereist vandaag al governance: wie beslist, wie beheert, wie monitort?
De AI Act wordt vanaf 2026 van kracht, met een overgangsperiode. Lokale besturen doen er goed aan om nu al ethische kaders en impactanalyses te integreren in hun digitale beleid.
Verantwoord innoveren start met het AI-draaiboek en kenniscentrum (Vlaamse instrumenten)
De Vlaamse overheid – digitaal Vlaanderen - biedt gerichte ondersteuning via het AI-kenniscentrum en het bijbehorende AI-draaiboek.
Het AI-kenniscentrum helpt overheden bij het inschatten van de maatschappelijke, ethische en juridische impact van AI. Het biedt praktische begeleiding, toegankelijke tools en opleidingen over verantwoord datagebruik. Lokale besturen kunnen er terecht voor advies bij concrete toepassingen, zoals AI bij meldingssystemen of automatisch risicobeheer.
Het AI-draaiboek vormt hierbij een cruciale leidraad. Het is een stapsgewijze gids die lokale besturen helpt om:
- de context en het doel van hun AI-toepassing helder te definiëren,
- risico’s en impact op burgers in kaart te brengen,
- ethische afwegingen te maken rond transparantie, controle, inclusie en privacy,
- en governance-structuren op te zetten voor beheer en opvolging.
Het grote voordeel? Het draaiboek koppelt ethiek aan innovatie: het biedt geen rem, maar een kompas. Het stelt lokale besturen in staat om doordacht te experimenteren, te leren en vertrouwen op te bouwen bij burgers.
Lokale besturen als normstellers? AI is geen ICT-project maar een leiderschapstaak!
Lokale besturen zijn geen passieve gebruikers van AI, maar actieve spelers. Zij kiezen welke systemen worden ingezet, hoe ze ingericht worden, en op welke manier burgers erbij betrokken worden. Die keuzes zijn normstellend, omdat ze direct voelbaar zijn in het dagelijkse leven van inwoners.
Daarom rust er een bijzondere verantwoordelijkheid op de schouders van algemene directeurs en hun teams:
- Bewustzijn: Is AI de juiste oplossing voor het beleidsprobleem dat we willen aanpakken?
- Transparantie: Hoe maken we het gebruik van AI inzichtelijk voor burgers, raadsleden en medewerkers?
- Verantwoording: Hoe houden we toezicht op de kwaliteit en de gevolgen van de toepassing?
De tools en kaders van het AI-kenniscentrum bieden hierbij houvast, maar het vertrekpunt blijft altijd lokaal leiderschap.
Van een internationale reflectie tot in jouw gemeente, overal speelt het AI-debat
Recent kwamen tientallen wereldleiders, academici en technologiebedrijven samen op de AI Safety Summit in Bletchley Park (VK). Centraal stond de groeiende tweedeling in het mondiale AI-debat: enerzijds AI als motor van vooruitgang, anderzijds de vrees voor systemen die zodanig complex zijn geworden dat zelfs hun ontwikkelaars ze niet meer volledig begrijpen (frontier AI).
Wat betekent dit voor een lokaal bestuur in Vlaanderen? In de eerste plaats: waakzaamheid. Niet elke AI-toepassing is disruptief, maar elke toepassing heeft maatschappelijke impact. Lokale besturen moeten zich bewust positioneren: hoe omarmen we AI op een verantwoorde manier, zonder naïviteit, maar ook zonder verlamming?
De internationale oproep tot samenwerking weerklinkt ook lokaal. Technologiebedrijven, burgers en overheden moeten samen een kader scheppen waarin innovatie dienstbaar blijft aan publieke waarden.
Drie slimme eerste stappen voor wie AI doordacht wil inzetten
Ethiek en regelgeving mogen geen drempel zijn, maar een hefboom. Lokale besturen kunnen vandaag al drie stappen zetten:
- Gebruik het AI-draaiboek bij elke nieuwe AI-gerelateerde toepassing binnen het bestuur.
- Breng ethiek, ICT en beleid samen in een multidisciplinair team rond AI-innovatie.
- Informeer en betrek burgers structureel, bijvoorbeeld via participatieve panels of burgerbevragingen bij AI-implementaties.
Door vandaag de juiste fundamenten te leggen, kunnen lokale besturen met vertrouwen de weg op naar een digitale toekomst waarin AI bijdraagt aan een transparante, rechtvaardige en efficiënte overheid.
-/-
Meer weten over AI bij lokale besturen? Registreer je KLIK HIER voor onze summerschool van 28/08/2025 in Zaventem. Waar oa Stad Kortrijk en Stad Genk en Gemeente Londerzeel ... hun recente ervaringen delen.
-/-
Dit artikel werd geschreven door Eddy Van der Stock voor 'Impuls' het 3-maandelijkse magazine van Exello.net . De beroepsvereniging van Vlaamse (adjunct-) algemeen directeuren en kiest voor een kennisgerichte en faciliterende aanpak, vanuit een ingetogen netwerk dat de garantie biedt voor continuïteit op lokaal niveau.